Fyrstu heimildir

Þær eru fáar, þjóðsagnakenndar og ekki alltaf tímasettar.  Sagan um byggð á Frostastöðum er orðin kunn, en þar á að hafa verið bær sem fór í eyði við það að eitrað var fyrir fólkinu með loðsilungi úr vatninu.  Það gæti svosem hafa gerst, því rotnandi silungar fá á sig einhverja loð-myglu sem ég veit ekki hversu holl er.  Trúlegast var þessi bær þarna á landnámsöld en síðan hafi hann lagst í eyði vegna kólnandi tíðar. 
Önnur fræg saga, nær okkur í tíma, er frá því að Torfi í Klofa flúði byggð undan seinni plágu 15. aldar.  Á meðan hún herjaði landið, beið hann í Jökulgili.  Væntanlega heitir Jökullinn eftir honum.  Meðan menn héldu að útilegumenn væru í gilinu, voru uppi kenningar um að þeir væru eftirlegulið frá Torfa.

Dómadalurinn dregur nafn sitt af dómþingum sem þar voru haldin.  Þar hittust Rangæingar og Skaftfellingar.  Ekki veit ég hvenær þetta var, en auðveldara hefur þótt að hittast þarna á hálendinu, heldur en að ösla jökulárnar á láglendinu. Meiri heimildir eru hinsvegar til um ferðir bænda, í gegnum tíðina, til fiskiveiða og fjársmölunar.

upp

Nytjar bænda

Séu sögurnar um byggð við Frostastaðavatn og í Jökulgili sannar, má búast við að fyrrnefndir hafi einkum lifað á fiskveiðum, en síðarnefndir eru sagðir hafa haft með sér bústofn, sem lifði góðu lífi í gilinu.  Þar ku víst enn á 15. öld hafa verið grösugra en við þekkjum það í dag.  Mest og lengst hefur svæðið verið notað sem upprekstrarafréttur fyrir sauðfé.  Bændur fóru í silungsveiðiferðir sínar í Veiðivötn (hétu áður Fiskivötn).  Þar hefur verið eftir meiru að slægjast en í hinum fáu og meira og minna fisklausu framvötnum.  Alla vega létu þeir sig hafa það að fara yfir Tungnaá til að komast þangað.  Tilraunir til að glæða fiskilífið í framvötnunum með bleikjusleppingum fóru út um þúfur, og hafa bændur helst haft af því þá launalausu vinnu að reyna að grisja vötnin.  Nú taka bændur þátt í ferðaþjónustunni.  Það er fólk úr sveitinni sem sér um gististaðina í Áfangagili og Landmannahelli og í Landmannalaugum reka sveitungar búðina, upplýsingamiðstöðina og hestaleiguna.  Bændur skipuleggja einnig hópferðir inn á afréttinn og sjá um ýmsa þjónustu sem lýtur að ferðamennsku.

upp

Ferðamennska

Til að kynnast ferðamennsku um afréttinn, áður en ferðamennska tíðkaðist þar, vil ég benda á skemmtilega lesningu eftir Pálma Hannesson, sem fór ríðandi um svæðið 1932, og birtist lýsing á þeirri ferð í ársriti F.Í. 1933.  Þá voru leitarmannakofarnir eina afdrep ferðamannsins.

Ferðamennska, sem skipulagt fyrirbæri, hefst í rauninni ekki fyrr en Ferðafélag Íslands er stofnað árið 1927.  25 árum síðar, eða 1952 reisir það sitt fyrsta mannvirki á grunni gangnamannakofa sem snjór sligaði þremur árum fyrr.  Síðan þá má segja að stöðug uppbygging hafi átt sér stað, á vegum Ferðafélagsins, í Landmannalaugum.  Sama fyrirtækið átti frumkvæðið að gera Laugaveginn að vinsælu hugtaki.  1976 voru fyrstu sæluhús þeirrar leiðar byggð og flutt uppeftir ári síðar, þ.á m. Hrafntinnuskersskálinn (ekki sá sem nú er).  Hin húsin og stikurnar fylgdu strax í kjölfarið. 

Miðstöðvar gangnamanna hafa allar þróast út í að verða þjónustusvæði fyrir ferðamenn.  Þegar hefur verið minnst á Landmannalaugar.  Fólk úr röðum gangnamanna sjálfra, ásamt fleiri heimamönnum hafa verið að þróa ferðamannaþjónustu í Áfangagili og Landmannahelli og er erfitt að benda á einhver ákveðin upphafsár.  Myndarlegt hesthús og svefnskáli á vegum veiðifélags sveitarfélagsins markar þó tímamót.  Það reis í Landmannahelli árið 1974.  Fyrirtækið Hellismenn hefur í hátt á annan áratug rekið þar þjónustu fyrir ríðandi, jafnt sem akandi og gangandi ferðamannahópa.  Á vegum þess og í samstarfi við fleiri aðila sveitarfélagsins, hafa risið tvö önnur gistihús, smyrtiaðstaða og þjónustuhús (vörður, upplýsingar, veiðileyfi). 
Aðstaðan í Áfangagili er minni um sig en vex og batnar jöfnum skrefum.  Þó ekki sé þar hesthús, er, líkt og í Landmannahelli og Landmannalaugum, hey og hestagerði.  Tjaldstæði eru á stöðunum þremur og í Hrafntinnuskeri en tjaldstæði við Sólvang hefur verið lokað.

Á jaðri svæðisins, í Hrauneyjum, er hálendismiðstöð.  Eldsneyti, veitingastaður, hótel.  Fólk úr nágrannasveitarfélaginu, Ásahreppi, rekur staðinn og þjónustar stærra svæði en Landmannaafrétt einan.  Húsnæðið er frá tímum byggingar Hrauneyjafossvirkjunar. Húsnæðið er frá tímum byggingar Hrauneyjafossvirkjunar.  Starfsemi þessi hófst árið 1994.

Skipulagðar hópferðir um svæðið hófust í kringum "landnemastarf" Ferðafélagsins.  Upp úr miðri 20. öldinni, þegar búið var að finna flestar akfærar hálendisleiðir, fóru furmherjar á borð við Úlfar Jacobsen og Guðmund Jónasson að flytja farþega á svæðið og það þróaðist út í ferðaskrifstofurekstur og nú eru skrifstofurnar orðnar margar og miklar, innlendar og erlendar, enda ferðamannaiðnaðurinn orðinn mikill í landinu og flestir vilja komast upp í Landmannalaugar.

Í rúma tvo áratugi hefur Austurleið haldið uppi áætlun um svæðið, og eykur það mjög aðgengi almennings að því.

Fyrir um aldarþriðjungi fóru að verða til réttu græjurnar til að ferðast í snjó og síðan hefur verið stigvaxandi umferð vetrarferðalanga inn á svæðið og er nú stundum þröng á þingi í fjallaskálunum um helgar, hin síðari ár.

upp